Đồng chí Nguyễn Trác, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam, nguyên Phó Bí thư Xứ ủy Trung Kỳ
Một chiến sĩ cách mạng đầy nhiệt huyết
Sinh ra và lớn lên trên quê hương giàu truyền thống đấu tranh yêu nước và cách mạng làng Hà Thanh, nay là xã Điện Hòa, thị xã Điện Bàn. Được kế thừa truyền thống yêu nươc từ gia đình, mà trực tiếp từ người cha - cụ Nguyễn Chuẩn, người đã trực tiếp tham gia phong trào chống thuế năm 1908. Ngay sau khi học hết năm thứ hai bậc trung học, tháng 6/1927, Nguyễn Trác đã vào Sài Gòn - Gia Định làm công nhân cho hãng buôn Charner. Tại đây, đồng chí tham gia Công hội đỏ và được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam tháng 7/1930. Đến cuối tháng 10/1930, được Thành ủy Sài Gòn chỉ định làm Bí thư Chi bộ.
Với vai trò là Bí thư Chi bộ, đồng chí Nguyễn Trác đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động và giác ngộ cho người lao động, bồi dưỡng tinh thần đấu tranh bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người lao động, chống lại chế độ bóc lộc của bọn giới chủ, vận động kết nạp nhiều hội viên. Đặc biệt, dưới sự lãnh đạo của chi bộ, các cuộc đấu tranh của công nhân đòi chủ hãng phát lương kịp thời trong dịp tết, chống đánh đập, chửi mắng công nhân đều đạt kết quả. Sau đó, đồng chí trực tiếp lãnh đạo cuộc đấu tranh của công nhân hãng Charner đòi cải thiện đời sống, ngày làm việc 8 giờ vào ngày 21/01/1931.
Kiên trung trong ngục tù…
Nghi ngờ Nguyễn Trác cầm đầu tổ chức việc rải truyền đơn, dán biểu ngữ trong hãng, chủ hãng Charner đã bắt Nguyễn Trác ngay tại nơi làm việc và đưa về Sở mật thám Catinat. Tại đây bọn mật thám liên tục tra xét nhưng đồng chí nhất mực không khai. Tức tối trước thái độ cứng rắn của đồng chí, chúng đưa đồng chí về giam ở Khám Lớn (Sài Gòn). Sau hơn hai năm giam cầm, tra tấn, bọn địch không khuất phục được tinh thần đấu tranh của Nguyễn Trác và đến đầu tháng 5/1933, chúng mở phiên toà xét xử đặc biệt và kết án 10 năm cấm cố vì tội âm mưu lật đổ chính quyền, đày đi Côn Đảo. Tại Côn Đảo – nơi địa ngục trần gian, đồng chí tổ chức nhiều cuộc đấu tranh chống lại chế độ hà khắc của nhà tù và được cử làm Bí thư một chi bộ ở nhà tù Côn Đảo.
Trên cương vị Bí thư chi bộ, đồng chí Nguyễn Trác đã tích cực tập hợp anh em tù chính trị, tuyên truyền, vận động và giúp anh em nhận thức được đấu tranh cách mạng là đúng đắn, là cần thiết. Mặc dù bị bọn quản lao đàn áp dã man, nhưng các cuộc đấu tranh liên tục diễn ra và đạt kết quả lớn. Với khả năng tập hợp và tư duy chính trị của mình, đồng chí Nguyễn Trác được anh em tín nhiệm cử tham gia vào bộ phận hoạt động công khai ở nhà tù Côn Đảo. Trên cương vị đó, đồng chí Nguyễn Trác càng có điều kiện hoạt động, tổ chức xây dựng phong trào.
Người lãnh đạo thực tiễn, sâu sát phong trào
Tháng 7/1936, Mặt trận Bình dân lên nắm chính quyền ở Pháp và vận động thực hiện một số cải cách, trong đó có một số chính sách tiến bộ. Trong đó có việc “ân xá tù chính trị”. Nguyễn Trác và nhiều đồng chí khác ở nhà tù Côn Đảo được trao trả tự do.
Về Quảng Nam, đồng chí móc nối hoạt động với các đồng chí Trịnh Quang Xuân và Trần Học Giới thành lập Ủy ban Vận động Đại hội Đông Dương của Quảng Nam. Sau sự kiện Đại hội Đông Dương diễn ra tại Huế tháng 9/1936, các đại biểu Đảng bộ ở một số tỉnh Trung Kỳ đã họp bí mật ở Huế để bàn về những nhiệm vụ của cách mạng và cử ra Xứ uỷ lâm thời Trung Kỳ. Với tư duy chính trị nhạy bén, nhất là người đã lăn lộn với phong trào công nhân ở Sài Gòn, kiên trung trong nhà tù thực dân, đế quốc, đồng chí Nguyễn Trác được tín nhiệm cử vào Xứ uỷ viên và được phân công Bí thư Tỉnh uỷ Quảng Nam.
Trên cơ sở đó, cuối năm 1936, tại làng Tân Hạnh, Hòa Vang đồng chí triệu tập hội nghị phổ biến Nghị quyết của Trung ương, nghe các đại biểu báo cáo tình hình tổ chức Đảng, tổ chức quần chúng ở địa phương mình. Hội nghị chủ trương phát triển thực lực Đảng, thực lực quần chúng cả bí mật và công khai một cách đều khắp hơn nữa, lập nhiều hội ái hữu, hội tương tế, nhóm đọc sách báo, tận dụng báo chí công khai, kết hợp được giữa hoạt động bất hợp pháp và hoạt động hợp pháp, phát động quần chúng, đẩy mạnh phong trào đấu tranh theo khẩu hiệu của Mặt trận Dân chủ, ủng hộ cuộc đấu tranh của công nhân ngành xe lửa, ủng hộ các tờ báo tiến bộ trong nước. Hội nghị quyết định thành lập Tỉnh ủy lâm thời, đồng chí Nguyễn Trác được bầu giữ chức vụ Bí thư. Sau hội nghị, các đồng chí Tỉnh ủy phụ trách các phủ, huyện để giúp các địa phương phát triển thêm cơ sở Đảng, mở rộng các hoạt động biến tướng, thành lập các Phủ ủy, Huyện ủy, chuyển phong trào đi lên.
Với vai trò Bí thư Tỉnh ủy, đồng chí Nguyễn Trác đã xuống tận cơ sở xây dựng phong trào cách mạng, phát triển đảng viên và thành lập tổ chức đảng. Cùng với việc phát triển tổ chức đảng và đảng viên, đồng chí đã chỉ đạo thành lập nhiều tổ chức nghiệp đoàn, hội ái hữu ở Đà Nẵng, Hội An và một số địa phương khác lần lượt ra đời tập hợp anh chị em tham gia các phong trào đấu tranh công khai, dân chủ dưới sự lãnh đạo của Đảng, như hội ái hữu thợ may Đà Nẵng, Hội ái hữu công nhân khuân vác các hãng buôn Đà Nẵng...
Thi hành chủ trương tiếp tục chống thuế của Xứ ủy lâm thời Trung Kỳ, Tháng 10/1938, đồng chí Nguyễn Trác, chủ trì hội nghị Tỉnh ủy thống nhất hình thức làm đơn, lấy chữ ký rộng rãi ở các phủ, huyện gởi lên Viện Dân biểu Trung Kỳ để can thiệp. Tại Điện Bàn, đồng chí Nguyễn Trác đã tham dự các cuộc mitting của quần chúng lên án dự án tăng thuế, nhưng cũng trong một cuộc họp, một số hào lý khi gặp Công sứ, Tổng đốc thì sợ sệt không dám lên tiếng đòi giảm thuế. Thấy vậy, đồng chí đã đứng ra chất vấn tên Công sứ bằng tiếng Pháp, lên án việc tăng thuế làm hắn mất mặt. Sau sự kiện này, đồng chí Nguyễn Trác bị địch bắt giam tại nhà lao Hội An, rồi bị đày đi các nhà lao Quy Nhơn, Buôn Ma Thuột.
Trong những ngày chuẩn bị tổng khởi nghĩa, tháng 7/1945, sau khi được trả tự do, đồng chí Nguyễn Trác nhanh chóng móc nối với cơ sở tiếp tục hoạt động. Trong cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Đà Nẵng, đồng chí được phân công Phó Chủ tịch Ủy ban Khởi nghĩa thành phố Đà Nẵng, phụ trách quân sự, binh vận và tiếp quản Tòa án thành phố.
Sau Cách mạng Tháng Tám thành công, đồng chí được phân công giữ nhiều chức vụ: Chánh Tòa án quân sự khu vực Thuận Hóa, Giám đốc Sở tư pháp Liên khu 4, Giám đốc Tư pháp Công cáo Ủy viên Tòa án quân sự Liên khu 4 tại Nghệ An, Thứ trưởng Bộ Tư pháp, Phó chánh án Tòa án nhân dân tối cao, Phó Trưởng ban Thường trực Ban Pháp chế Trung ương Đảng…
Suốt cuộc đời mình, dù ở cương vị nào, hoàn cảnh nào, đồng chí Nguyễn Trác vẫn luôn một lòng tận trung với nước, tận hiếu với dân, cống hiến trọn đời mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Những đóng góp của đồng chí với phong trào cách mạng của Đảng bộ và Nhân dân Quảng Nam, Đà Nẵng là vô cùng to lớn, đã được các thế hệ cán bộ, đảng viên và Nhân dân khắc ghi vào trang sử truyền thống của Đảng bộ tỉnh nhà với những dòng trang trọng nhất.
Đồng chí đã được Đảng và Nhà nước tặng thưởng các danh hiệu cao quý: Huy hiệu 50, 40 năm tuổi Đảng; Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập hạng Nhất. Đặc biệt, đồng chí Nguyễn Trác vinh dự là 01 trong 03 cá nhân là người con quê hương Quảng Nam (cùng với Cố Quyền Chủ tịch nước Huỳnh Thúc Kháng và Cố Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Võ Chí Công) được Đảng và Nhà nước phong tặng, truy tặng Huân chương Sao Vàng.